Личен банкрот – Дали ни е потребен? – FB#9
July 30, 2025
Личен банкрот, како правен концепт, има корени во античко време. Во Стариот Рим, должниците што не можеле да ги исполнат своите обврски често се соочувале со сурови последици, вклучително и долговно ропство (nexum), каде што должникот можел да стане роб на доверителот. Lex Poetelia Papiria во 326 п.н.е., го укинал долговното ропство, означувајќи значаен чекор кон заштита на должниците и поставувајќи основа за регулирање на долговите во римското право . Низ феудите на средновековна Европа должничките затвори биле вообичаени, каде што должниците останувале затворени додека не ги исплатат долговите. Модерниот концепт на личен банкрот, кој овозможува структурирано ослободување од долгови, почнал да се развива во 19 век. Во Англија, Законот за банкрот од 1869 година вовел формален процес за ослободување од долгови, додека во САД, Законот за банкрот од 1898 година го поставил темелот на денешниот систем. Низ 20 век многу земји, особено во развиениот свет, го прифатиле личниот банкрот како механизам за заштита на поединците од финансиска пропаст, истовремено овозможувајќи им на доверителите делумно наплаќање на долговите.
Личен банкрот
Личниот банкрот е правен процес што му овозможува на поединец кој не може да ги отплаќа своите долгови да добие олеснување преку реструктурирање или целосно ослободување од долговите. Овој процес обично вклучува судска постапка каде што должникот поднесува барање за банкрот, по што се проценува неговата финансиска состојба. Во зависност од законодавството, долговите можат да бидат делумно или целосно отпуштени, а имотот на должникот може да се продаде за да се покријат обврските кон доверителите. Целта на личниот банкрот е двојна: да му овозможи на должникот нов финансиски почеток и да обезбеди правична распределба на достапните средства меѓу доверителите. Во некои земји, како САД, постојат различни видови банкрот, како Chapter 7 (ликвидација на имот) и Chapter 13 (план за реструктурирање на долгови).
Личен банкрот во САД и Европа
Во САД, личниот банкрот е добро воспоставен правен механизам. Според податоците од Американскиот институт за банкрот, во 2024 година, околу 419.000 поединци поднеле барање за личен банкрот, од кои повеќето спаѓаат под Chapter 7 или Chapter 13. Ова претставува околу 0.13% од населението, што е значително намалување од пикот во 2010 година (1.5 милиони случаи) по глобалната финансиска криза.
Во Европа, стапките на личен банкрот варираат во зависност од земјата. Според Eurostat, во 2023 година, земјите како Германија и Франција имале повисоки стапки на личен банкрот (околу 70.000-100.000 случаи годишно во Германија и 120.000 во Франција), додека во земјите од Источна Европа, како Полска, бројот е значително помал (околу 20.000 случаи). Овие разлики се должат на различните економски услови, правни рамки и културни ставови кон банкротот. Просечната стапка на личен банкрот во земјите во ЕУ е околу 0.1-0.2% од населението годишно.
Како е на Балканот?
На Балканот, личниот банкрот е релативно нов концепт и не е широко имплементиран. Во Хрватска, личниот банкрот е регулиран од 2015 година преку Законот за стечај на потрошувачите, кој овозможува ослободување од долгови по период на надзор од 3-5 години, но процесот е критикуван поради бирократските пречки (Извор: HNB, Законодавство). Останатите балкански држави имаат или рудиментирано или целосно непостоечко уредување на личниот банкрот. Во Македонија личниот банкрот не е регулиран со посебен закон, иако постојат општи одредби за стечај во Законот за стечај, кои главно се однесуваат на правни лица.
Познати личности што прогласиле банкрот
- Мајк Тајсон (Mike Tyson) – Познатиот американски боксер прогласил личен банкрот во 2003 година, со долгови од околу 23 милиони долари, иако заработил над 300 милиони долари во текот на кариерата. Причините вклучувале екстравагантен животен стил, лоши финансиски одлуки и правни проблеми. Последици: Тајсон изгубил голем дел од својот имот, вклучително луксузни куќи и автомобили. Денес, тој се опоравил финансиски преку нови бизнис потфати, вклучително подкасти, настапи во медиуми и бизнис со канабис.
- Ким Бесинџер (Kim Basinger) – Актерката прогласила банкрот во 1993 година по судски спор со продуцентска куќа, што резултирало со долг од 8.1 милиони долари. Последици: Таа морала да продаде имот во Џорџија за да ги покрие долговите. Денес, Бесинџер продолжува да работи во филмската индустрија и има стабилна финансиска состојба, иако со помал интензитет во кариерата.
- Борис Бекер (Boris Becker) – тениската легенда беше приморана да прогласи банкрот во 2017 година пред судовите во Лондон, заради побарувања од шпански доверители во износ од 3 милиони фунти за користење луксузни недвижнини во Мајорка. По подолга правна битка, постапката за банкрот беше отфрлена.
Личен банкрот во Македонија
За да се воведе личен банкрот во Македонија, потребни се неколку клучни чекори:
Изработка на законска рамка: Неопходно е да се донесе посебен закон за личен банкрот, кој би ги дефинирал условите за поднесување барање, критериумите за ослободување од долгови и заштитата на основните средства на должникот (како дом или минимален приход). Ова би можело да се заснова на модели од Хрватска или Германија, прилагодени на македонскиот контекст.
Институционална инфраструктура: Министерството за правда би било главен орган за изработка на законот, додека судовите би ја спроведувале постапката. Потребно е формирање на специјализирани стечајни одделенија во судовите и обука на судии и стечајни управници.
Контрола и имплементација: Контролата би ја вршеле стечајните управници под надзор на судовите, со поддршка од Агенцијата за стечај. За да се спречи злоупотреба, би се вовеле строги критериуми за подобност (на пример, докажана финансиска неволја) и мониторинг на финансиското однесување на должникот во периодот по банкротот.
Едукација и информирање: Потребна е кампања за подигање на свеста кај граѓаните за тоа што претставува личниот банкрот, неговите придобивки и ризици, за да се намали стигмата поврзана со финансиската несолвентност.
Дали ни е реално потребен личен банкрот?
Воведувањето на личниот банкрот во Македонија е реална потреба, особено во контекст на економските предизвици и зголеменото задолжување на домаќинствата. Според податоците на Народната банка на РМ, во 2024 година, вкупните потрошувачки кредити на домаќинствата достигнале над 2 милијарди евра, што укажува на потенцијален ризик за финансиска нестабилност кај дел од населението. Личниот банкрот би им овозможил на граѓаните што се соочуваат со неподносливи долгови да добијат шанса за нов почеток, намалувајќи го ризикот од сиромаштија и социјална исклученост. Истовремено, тој би им овозможил на доверителите да повратат дел од средствата преку структуриран процес, наместо да се соочуваат со целосни загуби.
Важноста на личниот банкрот лежи во неговата способност да промовира финансиска одговорност, да го намали притисокот врз социјалните системи и да ја зајакне економската стабилност. Без ваков механизам, Македонија ризикува да остане заробена во циклус на нерегулирано задолжување, што може да има долгорочни негативни последици за економијата и општеството.
